قرآن کتاب آسمانی مسلمانان و از مهمترین کتاب‌های دینی بشری است. از جنبه‌های گوناگونی که در آن نهفته است در هر عصری می‌توان با علوم جدید بشری بررسی نمود. 

 زیست محیط و مظاهر آن از مهم ترین عناوین قرآن مجید می‌باشد، به طوری که بیش از 750 آیه به ابعاد گوناگون آن اختصاص یافته است. قرآن در اغلب آیات مستقیم یا غیر مستقیم به انسان توصیه می‌نماید با مطالعه ژرف نظام آفرینش، خود ورزی پیش گیرد تا به واقعیت‌های طبیعت دست یابد. 

از منظر قرآن ارتباط آفرینش انسان و طبیعت به یک دیگر وابسته است چنانچه از طبیعت آغاز و به طبیعت بر می‌گردد. " واللهُ اَنبَتَکُم مِّنَ الاَرضِ نَبَاتاٌ * ثُمَّ یُعیدُکُم فِها وَ یُخرِجُکُم اِخراجٌا"

 خداست که شما را از زمین بگونۀ شگفتی آفریده است * سپس شما را به همان زمین بر می‌گرداند، و بعد شما را بگونۀ شگفتی از زمین بیرون می‌آورد. [ نوح /17 و 18] منظور زندگی دوباره بخشیدن است. 

در این نوشته سعی شده با بررسی آیات در مورد درخت، نشان دهیم که دیدگاه قرآن مبتنی بر اهمیت طبیعت و نقش ساختاری درخت در زندگی بشری است. 

و اما بعد

تنوع درخت در آیات قرآن

درختان در قرآن به دو دسته کلی( دنیوی و اخروی) تقسیم می‌شوند. درختان اخروی نیز بهشتی یا دوزخی هستند درختان بهشتی به گونه‌های نایاب و یا در حال انقراض تعلق نداشته بلکه جزو درختان آشنا و عادی می‌باشد و حظور آنها طبیعی است. رویکرد قرآن نسبت به آنها به مثابه کالا نیست و از درخت به عنوان محصولات کارخانجات چوب بری، صنایع چوی، کالاهای تزیینی، ابزار سازی، اسباب بازی و... یاد نشده است آنها موجودات زنده و روح داری هستند که در سطوح نازلی از آفرینش قرار دارند. درختان به عنوان جزء مهمی از طبیعت از حقوقی برخوردارند و به انسان اجازه داده نشده تا به میل خود هر طور که بخواهد با آنها رفتار کنند. 

توانایی درختان در باروری سلامت زیست محیط نمادی از اقتدار است در عین حال درختان به عنوان بخشی از طبیعت به منابع ابدی و پایان نا پذیر تعلق ندارد و به همین علت در قرآن به صراحت اعلام می‌شود که در بهره‌مندی از مظاهر محیط زیست نباید اسراف نمود. " یا بَنیِ ءادَمَ خُذُوا زِنَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ وَ کُلُوا وَاشرَبوُا وَ لا تُسرِفوُا إنَّهُ لا یُحبُّ المُسرِفینَ"[ اعراف/31]

معنی آیه(‌ای آدمیزادگان ! در هر عبادتگاهی خود را با لباس مادی که عورت را بپوشاند و با لباس معنوی که تقوا نام دارد بیارایید و بخورید و بیاشامید ولی اسراف و زیاده روی مکنید که خداوند مسرفان و زیاده روی کنندگان را دوست ندارد) منظور از مسرفین: متجاوزین از حدود حرام و حلال خداوند است. نکتۀ دیگر از اهمیت درخت در قرآن به حدی است که خداوند در سورۀ تین به آن قسم می‌خورد. [تین/1]

ویژگی‌های این درختان چه دنیوی و چه بهشتی واقع بینانه است و چیزی فرا واقعی و باور ناپذیر وجود ندارد برای مثال دقت کنید به ویژگی‌های سبز، خرمی، بسیاری و سایه داری در آیه‌های زیر:

(مُد هَامَّتَانِ) هر دو کاملا سرسبز و خرم هستند. [الرحمن/ 64 ]

" فِهِمَا فَاکهَةً وَ نَخلً وَ رُمَّانٌ" در آن باغ‌ها انواع میوه‌ها و از جمله خرما و انار است. (الرحمن / 68 )

" فِی سِدرٍمَّخضُودٍ" در سایۀ درخت سدر بی‌خار آرامیده‌اند. [ واقعه/ 28]

دو مورد ازکار برد درختان که خداوند به اهل ناسپاس و بی‌ایمان اشاره نموده است. یکی در سوره سباء /16 که اشاره به قوم سباء وآنان که از شکر نعمت روی گردان شدند و مغرور رفاه و لذایذ گشتند. بدین سب ما سیل ویرانگری را به سویشان روان کردیم و باغهای پر میوه و پر برکت ایشان را به باغهای بی‌ارزش با میوه‌های تلخ وبد مزه، و درختان شوره گز و اندکی سدر، مبدل ساختیم. و در سورۀ الحاقه / 7 اشاره به قوم عاد می‌کند که بر اثر تند بای که خداوند چنین تند بادی را هفت شب و هشت روز پیاپی بر آنان گمارد اگر در آنجا می‌بودی در این مدت مردمان را می‌دیدی که روی زمین افتاده‌اند و انگار درختان پوک و توخالی درختان خرمایند. 

در خت دوزخ که زقوم نام دارد و در اعماق دوزخ می‌روید تا خوراک گنهکاران در جهنم باشد[ صافات / 64]

نقش درخت در زندگی پیامبران

 درخت در سرنوشت پیامبران الهی نیز نقش ساختاری ایفا می‌کند. با اشاره به زندگی آدم و هوا که نزدیکی به درخت سرنوشت ایشان را تغییر داده موجب هبوط آنها از بهشت می‌شود[ بقره / 35] 

در ماجرای حضرت یونس پس از آن که قوم خود را ترک می‌کند و سوار کشتی می‌شود و بر اثر شدت طوفان ایشان به دریا انداخته می‌شود اما به فرمان خداوند، حیوانی عظیم الجثه او را می‌بلعد و پس از چند روز به ساحل می‌افتد. خداوند بر سر راه او درخت کدویی می‌رویاند تا در زیر سایه آن به آرامش برسد و از میوه اش بخورد تا توان از دست رفته‌اش را بازیابد[الصافات/146]

حضرت موسی وقتی در پی یافتن پناهگاهی به کوه نور می‌رود، درخت به قدری ارزش می‌یابد که خداوند از ورای درخت با موسی گفتگو می‌کند و او را به پیامبری بر می‌گزیند[ قصص/30]

نقش درخت در زندگی حضرت محمد( صل ااه علیه و سلم) هم به سال هفتم هجری و ماجرای بیعت رضوان بر می‌گردد که در مکانی به نام حدیبیه زیر درختی با او بیعت می‌کنند[فتح/18]

تمثیل درخت در قرآن

یکی از تمثیل‌های قرآن نسبت به درخت می‌توان اشاره به سوره ابراهیم آیات 24، 25و26 نمود. " أَلَم تَرَ کَیفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاٌ کَلِمَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبةٍ أَصلُهَا ثَابِتٌ وَ فَرعُهَا فِی السَّمَاءِ * تُؤتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذنِ رَبِّهَا وَ یَضرِبُ اللهُ الأَمثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُم یَتَذَکَّرُونَ * وَمَثَلُ کَلِمَةٍ خَبِیثَةٍ کَشَجَرَةٍ خَبِیثَةٍ اجتُثَّت مِن فَوقِالأَرضِ مَا لَهَا مِن قَرَارِ " معنی آیات: بنگر که خدا چگونه مثل می‌زند؛ سخن خوب به درختی خوبی می‌ماند که تنۀ آن در زمین استوار و شاخه‌هایش در فضا پراکنده باشد * بنا به اراده و خواست خدا هر زمانی میوۀ خود را بدهد و دائماً به بار نشسته و سر سبز و خرم باشد. خداوند برای مردم مثلها می‌زند. تا متذکر گردند و پند گیرند. * و سخن بد به درخت بدی می‌ماند که از سطح زمین کنده شده باشد و در برابر وزش طوفان‌ها هر روز به گوشه‌ای پرتاب گردد و ثبات و قراری نداشته باشد."

درخت به عنوان نماد قدرت خداوند

تعدادی از آیه‌ها به قدرت نامتناهی خالق هستی دارد. قرآن برای اثبات این مطلب به سراغ همان جلوه‌های طبیعتی می‌رود که همیشه جلوی چشم بشر بوده و جزوی از زندگی بشر می‌باشد. در این دسته از آیات میان انسان و دیگر مظاهر طبیعت از نظر نیایش در برابر خالق جهان آفرینش جدایی وجود ندارد. 

" وإِن مِّن شَیءٍ إلَّا یُسَبِّحُ بِحَمدِهِ وَ لَکِن لِّاتَفقَهُونَ..." معنی آیه: و هر موجودی تسبیح و حمد او می‌گوید ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید چرا که زبانشان را نمی‌دانیم.[ اسراء /44]

" أَم مَّن خَلَقَ السَّمَاواتِ وَ الأَرضَ وَ أَنزَلَ لَکُم مِّنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأشنبَتنَابِهِ حَدَائِقَ..." معنی آیه: کسی که آسمانها و زمین را آفریده است، و برای شما از آسمان آبی بارانده است که با آن باغ‌های زیبا و فرح افزا رویانیده‌ایم؟ باغ‌هایی که شما نمی‌توانستید درختان آنها را برویانید...[نمل /60]

" وَالنَّجمُ وَالشَّجَرُیَسجُدَانِ" معنی آیه: گیاهان و درختان برای خدا سجده می‌کنند و کرنش می‌برند... [الرحمن / 6]

" أَلَم تَرَأَنَّ اللهَ یَسجُدُ لَهُ مَن فِی السَّمَاواتِ وَ مَن فِی الأَرضِ وَ الشَّمسُ وَ القَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الجِبالُ وَ... " معنی آیه: آیا ندیده‌ای و ندانسته‌ای که تمام کسانی که در آسمانها بوده و همۀ کسانی که در زمین هستند، و خورشید و ماه و ستاره‌ها و کوهها و درختان و جانوران و بسیاری از مردمان، برای خدا سجده می‌برند....[ الحج/ 18]

از آنجایی که درختان همچون دیگر مخلوقات هوشمند و روح دار می‌باشند و همانند انسان در برابر قدرت خداوند سجده می‌کنند و در این امر مشترک می‌باشند. 

درخت و حدیث

در حدیث پیامبر اسلام( صل الله علیه و سلم) در مورد درخت فرموده‌اند:" إذا قامت الساعة و بید أحدکم فسیلة فلیغرسها فإن له بذلک أجراً" معنی حدیث: هر گاه قیامت بر پا شد و یکی از شما نهالی در دست داشت، آن را بکارد چون به خاطر این کار نزد خداوند مأجور است... )خداوند عزوجل و حضرت محمد( صل الله علیه و سلم) با این پیام‌ها به انسان تذکر می‌دهد که از نعمت و زراعت و آبادانی زمین کوشا باشند. 

پیامبر( صل الله علیه و سلم) می‌فرماید:" مَامِن مُسلِمٍ یَغرِسُ غَرسَاً أَویَزرَعُ زَرعَاٌ فَیَأکُلُ مِنهُ طَیرٌ و لا إِنسانٌ إِلَّا کانَ لَهُ بِهِ صَدَقَة" معنی روایت: هر مسلمانی که درختی بکارد و یا مزرعه‌ای را کشت کند، هر پرنده و انسانی که از آن بخورد برایش صدقه محسوب می‌شود." حدیث بیانگر این است تا زمانی که باغ و مزرعه باقی است و مورد استفاده مخلوقات خداوند قرار گیرد چه شخص زنده باشد و نباشد تا درخت سرپا باشد ثواب آن ادامه دارد. 

در روایتی دیگر از حضرت محمد( صل الله علیه و سلم) آمده" مَن نَصَبَ شَجَرةً فَصَبَرَ عَلی حِفظِها وَ القِیامِ عَلَیها حتّی تَثمُرُ فَإِنَّ لَهُ فِی کُلِّ شَیءٍ یُصَابُ مِن ثَمَرِها صَدَقَةٌ عِندَاللهِ عَزَّوَجَلَّ" معنی: کسی که درختی بکارد و بر نگه داری و پرورشآن صبر داشته باشد تا بارور می‌شود، در برابر هر قسمت از ثمر آن که وسیله هر کسی و هر چیزی مورد استفاده واقع شود، صدقه و ثوابی در نزد خدا دارد". درختکاری می‌تواند برای همه مخلوقات باشد یا خاص انسان به عنوان کشاورزی انجام پذیرد. 

نتیجه گیری

در بررسی انجام گرفته به این نتیجه می‌رسیم که از منظر قرآن و روایت تاکید بسیار بر مظاهر طبیعت از جمله درخت دارد. میان انسان و طبیعت پیوندی جدا نشدنی وجود دارد به طوری که سرآغاز هر موجودی از طبیعت و سرانجام آن طبیعت است. 

درخت در قرآن و حدیث یکی از مهمترین مظاهر طبیعت است و جایگاه ویژه‌ای دارد. با توجه به تنوع در کارایی، گونه‌های آشنا و عادی، بکر و طبیعی، برخی درختان دنیوی و برخی اخروی و جایگاه درحتان اخروی نیز یا بهشت است و یا دوزخ. 

 درخت نمادی از قدرت خداوند در آفرینش است و از این رو میان انسان و طبیعت هیچ تفاوتی نیست و همگی به حمد وثنای پروردگار مشغول‌اند. فخر وغرور آدمی در این مورد بی‌اساس است و باید به همه مخلوقات احترام بگذارد و در زیاده روی از استفاده کردن از منابع خدادادی اسراف و به دور از انسانیت است. 

به این امید که همگان در استفاده درست و منطقی از طبیعت کوشا باشیم.